Cố GS.TS Hoàng Văn Hành trong cuốn sách “kể chuyện thành ngữ, tục ngữ” xuất bản năm 1988 kể lại câu chuyện về nguồn gốc của câu thành ngữ “trước vành móng ngựa”. Theo đó, vành móng ngựa là biểu tượng cho tòa án nói riêng và pháp luật nói chung. Vì vậy, khi nói “trước vành móng ngựa” là nói đến trước tòa án, trước pháp luật và phải chịu sự phán xét, định đoạt của pháp luật.
Nhưng “vành móng ngựa” có liên quan gì đến pháp luật và tòa án? Câu chuyện này bắt nguồn từ thời kỳ La Mã. Lúc đó, Nhà nước thường xử tội phạm nhân mắc án tử bằng cách, buộc chặt chân tay phạm nhân bằng dây, mỗi chân, tay hoặc cả đầu được buộc nối với một con ngựa, sau đó, quân lính sẽ thúc ngựa phi nước đại khiến các bộ phận của phạm nhân bị xé toạc. Người ta thường gọi hình thức này là “tứ mã phanh thây” hoặc “ngũ mã phanh thây”. Ngoài việc dùng ngựa phanh thây thì còn hình thức khác là phạm nhân bị trói chặt sau đó binh lính dùng ngựa hoặc voi giày xéo lên thân thể của phạm nhân cho đến chết. Cách xử tội bằng phanh thây, voi giày, ngựa xéo này thể hiện sự nghiêm minh và cực kỳ hà khắc của pháp luật.
Hình phạt phạm nhân mắc án tử bằng hình thức phanh thây, voi giày, ngựa xéo này đã gây nên nỗi khiếp đảm cho công chúng. Tuy vậy, sự man rợ này vẫn được duy trì trong một thời gian rất dài, về sau dưới sự tiến bộ của xã hội, sự đấu tranh vì quyền con người nên hình thức xử phạt phạm nhân này đã bị bãi bỏ. Nhưng vì phải giữ tính răn đe của pháp luật nên người ta vẫn giữ lại hình tượng móng ngựa bằng một chiếc vành móng ngựa nhằm đề cao tinh thần nghiêm minh của luật pháp.
PGS.TS Phạm Văn Hảo, Viện Ngôn ngữ học Việt Nam suy đoán: Có hai hướng nghiên cứu về thành ngữ “trước vành móng ngựa”. Thứ nhất, nguồn gốc câu thành ngữ này mang tính bản địa. Nghĩa là trước đây, nhà nước phong kiến Việt Nam cũng có sử dụng đến hình thức “tứ mã phanh thây” để thi hành án đối với người mắc tội chết.
Có thể hình thức này quá ghê rợn nên về sau, nhà nước đã biểu tượng hóa hình phạt này bằng cũi, vành móng ngựa để thể hiện uy quyền, sự nghiêm minh của pháp luật… và như vậy, hình ảnh “vành móng ngựa”: là sự phát triển tự thân mang tính bản địa. Ở hướng nghiên cứu thứ hai là sự tiếp xúc văn hóa. Có thể đó là chiếc vành móng ngựa mang dấu ấn văn hóa La Mã thật, nhưng nó lại được khúc xạ thông qua người Pháp. Cụ thể, từ khi Alexandre de Rhodes truyền bá tư tưởng văn hóa phương Tây vào Việt Nam (1651) thì đã mang theo hình ảnh “trước vành móng ngựa” theo.
Nhưng có lẽ hình ảnh này trở nên phổ dụng từ khi thực dân Pháp chính thức áp đặt bộ máy thống trị tại Việt Nam. Họ sử dụng vành móng ngựa trong một số vụ xét xử người phạm tội, từ đó, nó được dùng rộng rãi, phổ biến… Hiện không chỉ có Việt Nam mà gần như tất cả các nước trên thế giới đều có sử dụng chiếc vành công lý này, cho nên đâu là chủ nhân của nó thì còn phải làm rõ. Mặt khác, giả sử La Mã là nơi sản sinh ra hình phạt “tữ mã phanh thây” nhưng không có nghĩa đó là nơi sản sinh ra chiếc “vành móng ngựa”…
Nguồn: Báo Kiến thức
